31 Ιουλίου 1930… Η επίσκεψη του Γιώργου Σεφέρη στη Σκιάθο του αποκαλύπτει την ομορφιά, την απλότητα, την ηρεμία και τη γαλήνη που αποπνέει το νησί και τα οποία μεταδίδονται στην ψυχή του ποιητή με μοναδικά ανεπιτήδευτο τρόπο. Το φυσικό τοπίο, τα λιόδεντρα, τα πεύκα, τα βουνά, οι λαγκαδιές, τα μονοπάτια, τα ξωκλήσια, οι ακρογιαλιές και κυρίως η θάλασσα αποτυπώνονται ανεξίτηλα στη μνήμη του ποιητή και καταγράφονται παραστατικά και ζωντανά στο Ημερολόγιό του, στις «Μέρες Α΄».
«Σήμερα τ’ απόγευμα βρέθηκα σε μια μικρή ακρογιαλιά. Μια ίσια γραμμή ο ορίζοντας πέρα, μια βάρκα μικρή αραγμένη και, μπροστά μου, τα βότσαλα σχηματισμένα από το κύμα, καθένα με τη δική του φυσιογνωμία, σαν τους ανθρώπους. Απέραντη γαλήνη…».
Εντυπωσιάζεται και σημειώνει τη λιτή επιγραφή στα «Πλατάνια», στη βρύση του Αι-Λια.
«Εδώ είν’ ευτυχία,
εδώ είν’ η χαρά,
εις τα νερά τα κρύα,
στα χόρτα τα χλωρά».
Επίσης, συγκινείται και από το τραγούδι του αγωγιάτη.
«Είναι καρδιές που χαίρονται, είναι καρδιές που κλαίνε,
είναι καρδιές οπού πονούν και κανενός δε λένε».
«Μετά το βασίλεμα, ανεβήκαμε στο βουνό. Μονοπάτι κάτω απ’ τα λιόδεντρα. Στην κορφή το εκκλησάκι. Στο δρόμο, ένας τυφλός γέρος καθισμένος σ’ ένα πεζούλι, η μια παλάμη πάνω στην άλλη, άσπρα γένια, το άπλανο βλέμμα του. Παρακάτω, μια γριά φυλάγοντας πρόβατα με τα μαλλιά σαν ρόκα. Όταν φτάσαμε, σκύψαμε κατά την άλλη λαγκαδιά. Η μυρωδιά του πεύκου. Ηρεμία. Να ’ταν η ψυχή μου σαν τη θάλασσα, την ώρα εκείνη… Το βουνό απέναντι σκοτεινό, ένας μαύρος όγκος, και στη γραμμή της ράχης, μια σπιθαμή πιο ψηλά, ο Αποσπερίτης. Κοίταξα μέσα στην εκκλησιά από τη μισάνοιχτη πόρτα…Το κόκκινο φτωχό παραπέτασμα της ωραίας πύλης. Τα καντήλια έδιναν ένα ήπιο φως που αράδιαζε χρυσά κοχύλια. Μια ατμόσφαιρα χρυσή και μαύρη: χρυσή, πασπαλισμένη με ψιλή σκόνη λιβανιού. Κατεβήκαμε. Ένα μουλάρι, μια κόκκινη αγελάδα, έπειτα το γάβγισμα ενός σκύλου πάνω στο απέραντο κείμενο, τη θάλασσα…».
Εκείνο όμως που συγκλόνισε, συγκίνησε και «έδεσε» συναισθηματικά το Σεφέρη με τη Σκιάθο ήταν ένας άνθρωπος. Η γνωριμία μαζί του στάθηκε επίσης μια αποκάλυψη, ώστε να γράψει στο Ημερολόγιό του: «Ένας από τους πιο σπουδαίους Έλληνες που γνώρισα στη ζωή μου είναι ο φτωχός γέρος, ο φίλος μου ο Σωτήρης, που έπαιζε βιολί, μας έλεγε παραμύθια και ήταν στα ογδόντα του χρόνια γεμάτος από τη δροσιά της αγάπης… Ένας τύπος της αρχοντιάς της φτώχειας ο Σωτήρης. Τέτοιους ανθρώπους δεν μπορώ να τους φανταστώ σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου: Σωτήρης Ν. Σταμέλος ή Τζαχείλας…».
Το ταξίδι λοιπόν του Σεφέρη στη Σκιάθο δεν τον «πλήγωσε» ούτε τον απογοήτευσε αλλά αντίθετα τον γοήτευσε καθώς το νησί και οι άνθρωποί του προσέφεραν στον ποιητή τα δώρα τους απλόχερα και με αγάπη… Και αφού πλέον έχει επιστρέψει στην Αθήνα, για να συνεχίσει την «ταχτοποιημένη και χωρίς πίστη και χωρίς πάθος» ζωή στο γραφείο, αναπολεί νοσταλγικά: «Καμιά φορά συλλογίζομαι ώρες το νησί…».
1977… Ο Οδυσσέας Ελύτης, «ο ποιητής του Αιγαίου» τόσο πολύ εμπνεύστηκε από τη φυσική ομορφιά της Σκιάθου ώστε δημιούργησε μια εικαστική σύνθεση χαρτοκολλητικής (κολάζ) από τα χαρακτηριστικά τοπία του νησιού. O ποιητής ασχολήθηκε από νωρίς (1936) με τις «Συνεικόνες», όπως τις ονομάζει. Ο ίδιος εξηγεί, στο «Δωμάτιο με τις Εικόνες»:«Σκοπός μου δεν ήταν να παίξω. Ήταν να μεταγράψω την ποιητική μου σ’ ένα επίπεδο αποσπασμένο από τους ήλους του σταυρού της γλώσσας…».
Η μετουσίωση του λόγου του Ελύτη σε εικόνα είχε ως αποτέλεσμα την «Οπτασία». Σ’ αυτήν δεσπόζουν οι «σκληροί» ορεινοί όγκοι του νησιού, που «αγκαλιάζουν» το «απαλό» απέραντο γαλάζιο της θάλασσας ενώ η ημιδιαφανής, αέρινη γυναικεία μορφή, ως «αναδυομένη», ατενίζει μακριά με ηρεμία και υπερηφάνεια. Περίοπτη θέση εξάλλου κατέχουν οι Κουκουναριές (παραλία, πευκόδασος, λίμνη Στροφιλιάς) και τα Λαλάρια. Επίσης, σε ένα άλλο κολάζ του Ελύτη, με τον τίτλο «Η Μυστική Φλόγα», διακρίνει κανείς ξεκάθαρα την ιδιαίτερη χερσονησίδα της Σκιάθου, το Μπούρτζι… «Την εμορφιά έτσι πολύ ατένισα, που πλήρης είναι αυτής η όρασίς μου», όπως λέει καιο Κ. Καβάφης.
Σύμφωνα με τον ποιητή Χάρη Βλαβιανό, «ο Ελύτης συνέθεσε ένα σύμπαν μαγικών σχέσεων, αντιστοιχιών, αναλογιών, μεταφορών, στο κέντρο του οποίου σκηνοθέτησε μια νέου τύπου σχέση-συνάντηση του ανθρώπου με το ελληνικό φυσικό τοπίο. Μια συνάντηση πρωτοφανούς ομορφιάς αλλά συγχρόνως και δύσκολο, παράτολμο εγχείρημα», ίσως ακολουθώντας ποιητικά τα χνάρια του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Ο Υμνητής του Αιγαίου από τη μια και ο Υμνητής της Σκιάθου από την άλλη. «Η μαγεία του Παπαδιαμάντη» και ο κόσμος του κάνουν τον Ελύτη να συλλογιέται και να αναρωτιέται: «πώς αυτά τα εξήντα περίπου τετραγωνικά χιλιόμετρα με τις τρεις χιλιάδες ψυχές, έφτασαν ν’ αποκτήσουν τη σημασία ολόκληρης ηπείρου;».
Αυτό που σαγηνεύει τον Ελύτη στο καταπράσινο αιγαιοπελαγίτικο νησί είναι τόσο το φυσικό περιβάλλον του όσο και οι άνθρωποί του, οι οποίοι «δένονται» μαζί του αρμονικά, με μια σχέση αλληλεξάρτησης αλλά και αντικαθρεφτίσματος.
«Βουνά κι ακρογιάλια, κοιλάδες και πηγές, αμπέλια, δεντρώνες, περιβόλια, ως και μια λίμνη, χώρια τα μικρά και μεγάλα νησάκια που δορυφορούν τη μάνα, συνθέτουν ένα ποικιλόμορφο σύνολο, που φυσικό είναι ν’ αντανακλά πάνω στους ανθρώπους». Και πιο κάτω, «…ο πλούτος της χλώρης, ασυγκράτητος: βάτα, πολυτρίχια, σπαράγγια, βεργιά, ίτσια, μυρσίνες, αγριομαστίχες, αγριαμπελιές, αιγοκλήματα, χαμομήλια, μολοχάνθια, κιτρινούλια κι αστεράκια, καυκαλήθρες και παπαρούνες, χώρια τα δέντρα, οι αγριελιές, οι ροδιές, οι αμυγδαλιές, οι βαλανιδιές, οι καστανιές, ένας λαός βαθυπράσινος πλάι στο βαθυκύανο του πελάγους…».
Από την άλλη, οι άνθρωποι «μοιρασμένοι… στο πάλεμα της γης και της θάλασσας… δίνουν στη μικροσκοπική κοινωνία ένα εύρος ζωής δυσανάλογα μεγάλο και προσοδοφόρο, φτάνει να ξέρεις να εμβαθύνεις την παραμικρή πτυχή, την πιο ασήμαντη λεπτομέρεια, ώσπου να σου αποκαλύψει το νόημά της…».
Ελπιδοφόρα, αισιόδοξη και ζωογόνα η σύλληψη του ελληνικού τοπίου από τον Ελύτη. Το Αιγαίο «του» είναι γεμάτο φως, ανοικτό, χαρούμενο, όπου λειτουργεί το «θαύμα», όπου συμβαίνουν μαγικά πράγματα. Όταν μάλιστα ο ποιητής βρέθηκε στη γαλάζια σπηλιά της Σκιάθου, περιέγραψε στο «Μικρό Ναυτίλο» την εμπειρία του μοναδικά αισθησιακά: «Την ώρα που η μικρή βάρκα μπαίνει στη θαλασσοσπηλιά κι από το εκθαμβωτικό φως άξαφνα βρίσκεσαι κλεισμένος μέσα σε μια παγωμένη γαλαζοπράσινη μέντα».
Σήμερα… Πώς να συναγωνιστεί κανείς περιγραφές τόσο σπουδαίων ποιητών; Σε μια προσπάθεια περιγραφής της φυσιογνωμίας του νησιού, είναι σχεδόν αδύνατο να μεταφερθεί στο χαρτί η βιωματική εμπειρία. Ας το προσπαθήσουμε όμως.
Είναι αλήθεια ότι τις τελευταίες δεκαετίες έχουν συμβεί στο νησί και κυρίως στο νότιο τμήμα του πολλές και σοβαρές παρεμβάσεις και οι οποίες, όπως ήταν αναμενόμενο, έχουν αλλοιώσει την φυσιογνωμία του. Υπάρχει ωστόσο ένα αρκετά μεγάλο μέρος του που διατηρεί τα προηγούμενα χαρακτηριστικά του. Θα μπορούσαμε μάλιστα να εντοπίσουμε τουλάχιστον πέντε στοιχεία που μπορούν να προσελκύσουν αλλά και να κρατήσουν το ενδιαφέρον ακόμη και των πιο απαιτητικών επισκεπτών του.
Το πρώτο στοιχείο που συναρπάζει είναι η ποικιλία της ακτογραμμής του νησιού. Στη νότια πλευρά συναντάμε μικρούς ή μεγάλους κόλπους όπου βρίσκονται οι πολυσύχναστες αμμουδερές παραλίες με τα ήρεμα, ρηχά νερά τους. Εκεί, δίπλα στη θάλασσα, υπάρχουν και δύο μεγάλοι υγρότοποι-ρηχές λίμνες (Άγιος Γεώργιος και Κουκουναριές). Στη βόρεια πλευρά όμως το τοπίο αλλάζει. Οι ακτές είναι απότομες και βραχώδεις και σχηματίζουν πολλούς ορμίσκους. Εκεί είναι «το βασίλειο του Βορρά», όπως λέει ο Α. Παπαδιαμάντης. Εκεί το βλέμμα γεμίζει με ένα βαθύ μπλε-λουλακί. Τις μέρες που επικρατεί νηνεμία απλώνεται η απεραντοσύνη του πελάγους. Τις μέρες όμως που ο βοριάς χαρίζει με ελεήμονα διάθεση τη δροσερή πνοή του μέσα στην κάψα του καλοκαιριού, τα κύματα προσκαλούν σε παιγνίδια με το νερό και στις ακτές ο άνεμος δίνει μια αλμυρή γεύση στα μαλλιά και το πρόσωπο και μια ξεχωριστή αίσθηση ελευθερίας. Παραλίες προσιτές και με κάθε είδους μορφολογία, άλλες αμμώδεις με μαύρη ή χρυσή άμμο, άλλες με βότσαλα ποικιλόχρωμα ή λευκά, άλλες με απότομες ξέρες και άλλες με πολύχρωμα φύκια… Όλες όμως πανέμορφες και με νερά καθάρια και κρυστάλλινα, σαν ακρογιαλιές βγαλμένες από τις περιγραφές του Ομήρου στην «Οδύσσεια». Ρόδινα ακρογιάλια και άγριες τοποθεσίες με απόκρημνα βράχια, που τις προσεγγίζουν μόνο οι γλάροι, συνθέτουν ασύγκριτης ομορφιάς τοπία που δύσκολα μπορούν να ξεχαστούν.
Το δεύτερο αξιοσημείωτο στοιχείο, που αποτελεί επίσης πλεονέκτημα της Σκιάθου, είναι ο πλούτος και η ποικιλία της βλάστησης. Και δεν είναι μόνο οι ελαιώνες που χαρίζουν, όπως γράφει ο κυρ Αλέξανδρος, στις πλαγιές των βουνών του νησιού «τον αειθαλή πρασινόφαιον στολισμόν» του. Είναι και τα πευκοδάση που καλύπτουν μεγάλο μέρος του και απλώνονται τα πεύκα και οι κουκουναριές από τις κορυφές μέχρι και την άμμο, και σμίγουν με τη θάλασσα σε κάποιες περιοχές. Από το 1977 με το Π.Δ. 13/6/1977 (Φ.Ε.Κ. 248-1977) τα δάση της Σκιάθου έχουν χαρακτηρισθεί ως Αισθητικά Δάση (δασικές εκτάσεις της Σκιάθου που καλύπτονται με χαλέπιο πεύκη και αείφυλλα πλατύφυλλα καθώς και το θαυμάσιο δάσος των Κουκουναριών) και βάσει της νομοθεσίας περιλαμβάνουν δασικά τοπία με ιδιαίτερο αισθητικό και οικολογικό ενδιαφέρον, που έχουν σκοπό, εκτός από την προστασία της φύσης, να δώσουν την ευκαιρία στο κοινό να γνωρίσει και να απολαύσει το φυσικό περιβάλλον με διάφορες δραστηριότητες αναψυχής. Πρόκειται για ξεχωριστή περίπτωση στην χώρα μας, αφού είναι το μοναδικό νησί του οποίου τα δάση, έκτασης 30.000 στρεμμάτων, έχουν χαρακτηρισθεί ως Αισθητικά (η συνολική έκταση της Σκιάθου είναι περίπου 47.000 στρέμματα).
Επιπλέον, η ενδοχώρα διαθέτει ένα οργανωμένο δίκτυο μονοπατιών, περίπου 200 χιλιομέτρων. Το περπάτημα είναι ο καλύτερος τρόπος για να απολαύσει ο επισκέπτης μοναδικές πεζοπορικές εμπειρίες, να εξερευνήσει και να γνωρίσει όχι μόνο το νησί αλλά και τη χλωρίδα και την πανίδα του. Θα εντυπωσιαστεί από τη μεσογειακή ομορφιά και την ποικιλία σε ένα τόσο μικρό νησί. Μπορεί να μυρίσει τα μοναδικά αρώματα και να θαυμάσει τα εκπληκτικά χρώματα που έχει το νησί κατά τη διάρκεια της άνοιξης και του καλοκαιριού. Καθώς περπατά, θα περάσει από μικρούς κήπους και περιβόλια και χωράφια και χέρσα εδάφη. Παλιά λιθόστρωτα δρομάκια οδηγούν σε βαθύσκιωτες ρεματιές με αιωνόβια πλατάνια και οργιαστική πρασινάδα. Ο περιπατητής μπορεί να θαυμάσει τις παλιές κρήνες που σιγοψιθυρίζουν μυστικά πόσοι βοσκοί, στρατοκόποι, ξωμάχοι, πειρατές κ.ά. πέρασαν και ξεδίψασαν εκεί πριν από μας. Και η βασιλική δρυς, «η άνασσα του δρυμού», προσφέρει μοναδική αναψυχή και ίσως ενδιαφέρουσες οπτασίες σ’ όποιον αποκοιμηθεί στον ίσκιο της. Ρυάκια και μικροί καταρράκτες ολοκληρώνουν ένα παραμυθένιο σκηνικό.
Δεν είναι όμως μόνο η φύση που εντυπωσιάζει στη Σκιάθο, είναι και τα έργα των ανθρώπων. Μνημεία άλλα μεγαλοπρεπή, όπως το μεσαιωνικό Κάστρο και το Μοναστήρι της Ευαγγελίστριας και άλλα, τις περισσότερες φορές, φτωχά και ταπεινά στο ανθρώπινο μέτρο, συμπληρώνουν την εικόνα της ενδοχώρας που περιγράψαμε πιο πάνω. Τα μικρότερα μοναστήρια και τα πολυάριθμα ξωκλήσια βρίσκονται διάσπαρτα στο νησί και η μικρή φλόγα του καντηλιού, τα αρώματα του βασιλικού στις πόρτες και του φρεσκοκαμμένου θυμιάματος στο ιερό προσφέρουν γαλήνη και ανάταση ψυχής. Οι ερειπωμένοι μύλοι, τα λιοτρίβια και τα παλιά καλύβια ευτυχώς παραμένουν στη θέση τους και μαρτυρούν τις αγροτικές δραστηριότητες των κατοίκων του νησιού, τους καιρούς που η οικονομία του στηριζόταν στην καλλιέργεια της ελιάς και του αμπελιού. Κάπου ξεχασμένο σε μια μικρή ακρογιαλιά βρίσκεται το τελευταίο ναυπηγείο του νησιού, για να θυμίζει την ένδοξη ναυπηγική ιστορία του και τα τεράστια ιστιοφόρα που χτίζονταν από τα πεύκα, το 19ο αι.
Το τελευταίο στοιχείο που συνθέτει τη σύγχρονη γοητεία της Σκιάθου δε θα μπορούσε παρά να είναι οι ίδιοι οι άνθρωποί της και ο πολιτισμός τους. Πρόκειται για μια ζωηρή κοινότητα που τα τελευταία χρόνια επιχειρεί με ποικίλους τρόπους να συνθέσει την πνευματική φυσιογνωμία του νησιού. Διάφοροι πολιτιστικοί φορείς διοργανώνουν ποικίλες εκδηλώσεις (μουσική, θέατρο, χορός, λαογραφικές, ιστορικές εκθέσεις κ.ά.) ενώ δεν λείπει και η πρωτότυπη καλλιτεχνική δημιουργία κυρίως εικαστική (ζωγραφική, φωτογραφία, κεραμική, ξυλογλυπτική), που εκτίθεται το καλοκαίρι προς τέρψιν του φιλότεχνου κοινού. Όμως εξαιρετικές εντυπώσεις προκαλούν στους επισκέπτες και οι απλοί άνθρωποι του νησιού, που με τη ζεστασιά του χαμόγελου, της ανθρώπινης επαφής και τη φιλοξενία τους κερδίζουν τη συμπάθειά τους. Συχνά μιλούν οι ξένοι επισκέπτες για τις ηλικιωμένες γυναίκες που συναντούν στο δρόμο τους και τους χαιρετούν καλόκαρδα και τους κάνουν να αισθάνονται σα στο σπίτι τους αλλά και για τους ανθρώπους στην εξοχή που τους φιλεύουν φρέσκα φρούτα από το περιβόλι τους.
Αφήστε τον εαυτό σας να μαγευτεί από τη Σκιάθο, το πάντα γοητευτικό νησί! Νησί ανεξερεύνητο ακόμα… και από τους ντόπιους.
Δικό σας το νησί και οι επιλογές, να περιηγηθείτε και να συναντήσετε ανθρώπους σαν τον κύριο Σωτήρη του Γ. Σεφέρη και να εμπνευστείτε δημιουργικά και να συνθέσετε το δικός σας κολάζ-οπτασία σαν του Ο. Ελύτη…
Είστε πάντα ευπρόσδεκτοι!
Τζαβαλιάς Λεωνίδας (φιλόλογος – Δ/ντής Γενικού Λυκείου Σκιάθου)
βασισμένο σε μια ιδέα του Τζούμα Θοδωρή,
πρώην Προέδρου του Πολιτιστικού Συλλόγου «Η Σκιάθος» και
νυν Δημάρχου Σκιάθου.
Πηγές – Υλικό
- Γιώργος Σεφέρης, Μέρες Α΄, Ίκαρος, Αθήνα 1984
- Οδυσσέας Ελύτης, Η Μαγεία του Παπαδιαμάντη, Ύψιλον/Βιβλία, Αθήνα 1996
- Οδυσσέας Ελύτης, Το Δωμάτιο με τις Εικόνες, κείμενο Ευγένιος Αρανίτσης, Ίκαρος 1986
- Οδυσσέας Ελύτης, Ο Μικρός Ναυτίλος, Ίκαρος 1985
- Παρασκήνιο: Γιώργος Σεφέρης – Οδυσσέας Ελύτης: Δύο Νόμπελ στην Ελληνική Ποίηση (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
- Ιστοσελίδα Πολιτιστικού Συλλόγου «Η Σκιάθος»
- Ιστοσελίδα Skiathorama
Φωτογραφίες: Τζούμας Θοδωρής και Celine Monnier
